शिवराई आणि मोडी लिपी
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी म्हणजेच १६७४ मध्ये ‘शिवराई’ या नाण्याची निर्मिती करण्यात आली. तिला आपण ‘रायगडी शिवराई’ असे संबोधतो. ‘शिवराई’ मध्ये फक्त एकाच लिपीचा वापर न करता आपल्याला मोडी लिपी आणि देवनागरी लिपी यांचे मिश्रण दिसून येतं. एकाच नाण्यावर काही अक्षरे मोडी लिपीतील तर काही अक्षरे देवनागरी/बालबोध लिपीच्या आधारावर लिहिण्यात आलेली दिसून येतात. नंतर च्या कालखंडात म्हणजेच छ. शाहू महाराज आणि पेशवेकाळात देखील आपल्याला मोडी आणि देवनागरी या लिपींचे मिश्रण ‘शिवराई’ वर दिसून येते.
शिवराई वरील श्री, रा, शि, स, छ, त्र आणि ति ही अक्षरे आपल्याला मोडी आणि देवनागरी अश्या दोन्ही लिपीत आढळून येतात. तर जा, व आणि प ही अक्षरे शिवराई मध्ये मोडी लिपीत अजूनतरी बघण्यात आलेली नाहीत.
शिवराई वरील मोडी लिपीतील अक्षरे
श्री : मोडी आणि देवनागरी लिपीतील श्री ह्या अक्षरात फार फरक आढळून येत नाही. आकृती क्रमांक १ मध्ये आपल्याला मोडी आणि देवनागरी श्री मधील फरक दिसून येईल.
रा:- बहुतांशी सर्व शिवराई मध्ये ‘राजा’ या शब्दातील ‘रा’ हे अक्षर मोडी लिपीतील दिसून येतं. ‘रा’ हे अक्षर मोडीमध्ये लिहिताना उभ्या रेषेच्या डाव्या भागी एक छोटी आडवी रेघ मध्यभागी देतात आणि एक काना देतात. महाराजांच्या राज्याभिषेक वेळी छापण्यात आलेल्या शिवराई पासून ते ब्रिटिश कालखंडातील शिवराई पर्यंत मोडी मधील ‘रा’ आपल्याला पाहायला मिळतो, तर देवनागरी ‘रा’ हे अक्षर आपल्याला फक्त नंतरच्या कालखंडातील शिवराई वरच दिसून येते, आणि त्या नमुन्यातील शिवराई अत्यंत कमी प्रमाणात आढळून येतात. आकृती क्रमांक: २
श:- मोडी मध्ये ‘श’ लिहिताना श च्या वरील बाजूस गोल गाठ नसून त्याची लिखावट ही वळलेली दिसते. तर देवनागरी लिपीत श लिहिताना ‘श’ ला वरील बाजूस गोल गाठ असते. आकृती क्रमांक: ३
छ:- मोडी अक्षरे लिहिताना लेखणी शक्यतो कमीत कमी वेळा उचलायची असते. म्हणून ‘छ’ काढताना मोडी लिपीत तो लेखणी न उचलता काढला जातो. मोडी मध्ये ‘छ’ काढताना देवनागरी प्रमाणे न थांबता एकदम काढला जातो, तर देवनागरी छ काढताना गोल गाठ काढून त्याला उभी रेषा काढतात. आकृती क्रमांक: ४
त:- मोडी मध्ये ‘त’ ची सुरुवात अगदी शिरोरेघेपासून करावी लागते आणि त्याचा डावी कडील भाग थोडा बाकदार काढलेला असतो. देवनागरी मध्ये ‘त’ लिहिताना शिरोरेघे पासून जरा खाली वक्राकार भाग दंड रेषेला जोडलेला असतो. आकृती क्रमांक: ५
त्र :- मोडी आणि देवनागरी लिपीतील ‘त्र’ च्या लिखावटी मध्ये थोडा फरक दिसून येतो. एक अर्ध गोल काढून आडवी दांडी दिली की तो मोडी मधील ‘त्र’ होतो. आणि दोन आडव्या रेषा दंडरेषेला एकत्र येऊन एकमेकांना मिळतात तेव्हा देवनागरी मधील ‘त्र’ आपल्याला मिळतो. आकृती क्रमांक: ६
स :- मोडी मधील ‘स’ हे अक्षर देवनागरी ‘७’ ह्या अंकासारखे काढले जाते. हे अक्षर देखील आपल्याला शिवराई वर बघायला मिळते. साल असलेल्या शिवराई मध्ये ‘सन’ ह्या शब्दातील ‘स’ मोडी लिपीमधील असतो. राजाच्या नावातील जसे सिव,साव इ. ‘स’ हे अक्षर आजपर्यंत मोडी मध्ये बघण्यात आलेलं नाहीये. आकृती क्रमांक: ७
वरील सात अक्षरे आपल्याला ‘शिवराई वर मोडी आणि देवनागरी अश्या दोन्ही लिपीत लिहिलेली बघायला मिळतात. परंतू ‘जा’, ‘व’ आणि ‘प’ ही तीन अक्षरे अजूनपर्यंत तरी मोडी लिपीत लिहिलेली आढळून आलेली नाहीत.
मोडी लिपी चा वापर शिवराई वर काही प्रमाणात आपल्याला झाल्याचं दिसून येतं. पण एकावेळी अश्या दोन लिपींचा वापर का केला असावा या विषयी कोणताही पुरावा किंवा लिखाण दिसून येत नाही. प्रथम दर्शनी पाहता आणि प्रशासनात जलद लेखनासाठी मोडी ही लिपी वापरत असल्यामुळे आपल्याला थोड्या फार प्रमाणात ती छत्रपतींच्या नाण्यावर पाहायला मिळते. पण ही अक्षरे खरंच मोडी मध्ये आहेत की देवनागरी मध्ये हा एक सखोल अभ्यासाचा विषय आहे. या मध्ये कालांतराने अजून काही माहिती मिळतच राहतील आणि इतिहास अभ्यासकांना याचं उत्तर मिळत राहील.
अभिजीत का. भुजबळ.
नाणी संग्राहक.
हडपसर, पुणे.